Tefsirde Akılcı Eğilim

Mecaz konusu belağat ilminin en önemli konuları arasında yer alır. Fakat bu derece önemli bir konu olan mecazın doğuş şartları ve Kur`an`ın, mecaz konusunun mahiyeti ve edebi anlatımda işlevini belirlemedeki etkisini detaylı bir şekilde incelemeyi hedefleyen müstakil bir araştırma ortaya konulmamıştır. Şüphesiz araştırmacılar, özellikle Mu`tezile`nin Zat-ı ilahi ve O`nun fiilleri hakkındaki yaygın kanaatleri çürütmek için gösterdiği çabaları sayesinde, mecaz kavramının olgunlaştırılmasındaki etkisine işaret etmişlerdir. Ne var ki bu işaretler, Arap edebiyat eleştirisinde edebi form konusu gibi çok genel bir konu bağlamında özet olarak yer almaktadır. Genelliğine rağmen bunlar araştırmacıya konunun önemini ve konunun Mu`tezile düşüncesi ile Kur`an`daki mecâz bahsi arasında bulunan güçlü ilişkinin ki bu şüphesiz şiir ve aynı şekilde nesir araştırmasında mecâz konusuna özel bir bakış kazandırmada etkisi olan bir ilişkidir- ortaya çıkarılmasını hedefleyen detaylı bir incelemesini ortaya koyma zorunluluğunu gösterme açısından önem taşır.

Mecaz, özel bir dilsel icra aracı olduğu için onun yapısı ve işlevine dair herhangi bir anlayış, dilin yapısı ve delâletine dair herhangi bir tasavvurdan ayrı olamaz. Dilin yapısına dair bu tasavvur da ancak bilgi peşinde koşan akli faaliyetin yapısına dair daha genel bir tasavvurun ışığında tamamlanır. Açıktır ki Mu`tezile`nin mecâz konusuyla genel olarak dil ve bilgi alanları arasındaki girişimliliğin farkına varışında, onların aklın değerini yüceltmelerinin ki bu onları diğer kelamcılardan ayırır- etkisi vardı. Bu sebeple bu araştırmanın bir giriş ve üç bölüme ayrılmış olması doğaldı.

Bu çalışma esasen özel olarak Mu`tezile ile Eş`ariler arasında bir karşılaştırma yapmak üzerine kuruludur. Bu karşılaştırmanın amacı Mu`tezile düşüncesinin karakteristiğini derinlikli olarak ortaya çıkarmak olup müstakil bir araştırmaya ihtiyaç duyan bir iş olduğu için Eş`ari düşüncesinin kökenlerinin açıklanmasına geçilmeyecektir. Araştırmacının tüm dileği edebiyat eleştirisi ve belâgat araştırması alanında dini-İslami mirasın önemli yönlerinden birini açıklığa kavuşturmada başarılı olmuş olmasıdır.